Osmanlı’da İlm-i Ahlak

İnsan iradesiyle meydana gelen varlık alanına dair araştırmaların temel disiplini ahlak ilmidir. Bireysel ve toplumsal hayatın temel değerleri, ahlak ilminde incelenir ve bu incelemeler doğrultusunda veya onlarla ilişkili şekilde pratik düşüncenin diğer alanları ele alınır. Bu, bilhassa modern öncesi dönem için geçerlidir. Fakat İslam düşünce tarihçiliğinin mevcut durumu dikkate alındığında ahlak alanının yoğun bir ilgiye mazhar olduğu, hatta bir kısım ekollerin ahlak teorisinin ana hatlarıyla dahi yazılabildiği söylenemez. Şimdiye dek İslam düşünce tarihi çalışmaları özellikle metafizik ve bilgi teorisi alanlarına yoğunlaşabilmiştir. Son zamanlarda doğa teorisi alanına yönelik ilginin arttığı da görülmektedir. Son on beş yılda ahlak alanına yönelik daha yoğun bir ilgi oluşmaya başladığı da söylenebilir. Yine de İslam ahlak düşüncesi çalışmaları henüz İslam düşünce tarihçiliğinin asli alanlarından biri olamamıştır. Genel olarak ahlak alanına dair çalışmaların eksikliği, Osmanlı dönemi söz konusu olduğunda iyiden iyide görünür hâle gelmektedir. Bunda Gazzâlî sonrası dönemde kaleme alınan şerh ve haşiyelerin önceki dönemlerde dile getirilen görüşlerin bir tekrarı olduğu kanaatinin olumsuz bir etkisinin olduğunu da belirtmek gerekir. Bu bağlamda Osmanlı dönemi hakkında İslam düşünce tarihçiliğinin ana eğilimlerini yansıtan bir akademik birikim dahi henüz oluşmamıştır. Ahlak alanı da İslam düşünce tarihi çalışmalarındaki yeriyle orantılı bir şekilde bu eksiklikten payına düşeni almaktadır.

Osmanlı’da İlm-i Ahlak kitabı Osmanlı dönemindeki ahlaki tefekkürü ana kaynakları, eğilimleri, evreleri ve belli başlı temsilcileriyle birlikte ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu sebeple kitapta Osmanlı ahlak düşüncesinin nasıl dönemlendirileceğine dair teklifler sunulmuş, tespit edilebilen ahlak eserlerinin tamamının bir taramasına dayalı olarak literatürün hususiyetleri belirlenmiş, Taşköprizâde ve Kınalızâde gibi öne çıkan isimlerin görüşleri, aynı isimlere ait Şerhu’l-ahlâki’l-‘Adudiyye ve Ahlâk-ı Alâî gibi temsil gücü yüksek eserlerin İslam ahlak düşüncesi tarihindeki yeri tahlil edilmiş, iktisat, siyaset ve fıkıh gibi farklı alanların ahlaki tefekküre katkılarına dair ön bulgular serdedilmiş ve nihayet Batı ile karşılaşma tecrübesinin ahlak alanındaki neticeleri izlenmiştir.